Tính chất, tác dụng chống phong kiến là giá trị nhân đạo của Truyện Kiều. Nhưng tính chất và tác dụng đó bắt nguồn từ đâu, thực hiện lập trường nào và đạt được mức độ nào? Giải quyết vấn đề này là quy định thái độ thông cảm, nhận định phần đóng góp thực sự của thơ Nguyễn Du trong công cuộc đấu tranh của chúng ta bây giờ.

Tính chất và tác dụng chống phong kiến căn cứ vào nội dung xã

hội được diễn tả. Nội dung xã hội không phải chỉ là những sự việc

được kể, nhưng là nội dung mâu thuẫn, ý nghĩa của những sự

việc ấy đối với cuộc đấu tranh giai cấp đương thời, ý nghĩa đó thể

hiện trong cách trình bày của tác giả, trong nghệ thuật văn

chương.

Đây là điểm căn bản định nghĩa tính chất sáng tạo trong Truyện Kiều. Sở dĩ Nguyễn Du, tuy chỉ kể lại những sự việc đã có trong cuốn tiểu thuyết của Thanh Tâm Tài Nhân, mà lại tạo ra được

một trước tác hoàn toàn mới, đó không phải chỉ là do nghệ thuật

thi văn, nhưng căn bản là do nội dung xã hội, rất lù mờ và lệch

lạc trong Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân, mà

được nổi bật trong Truyện Kiều của Nguyễn Du. Vai trò nàng

Kiều trong cuốn tiểu thuyết của Thanh Tâm Tài Nhân là vai trò

một cô gái tài sắc rất mực, nhưng tính tình khá tầm thường, thậm

chí đôi khi lại có những cử chỉ sỗ sàng. Do đấy nội dung mâu

thuẫn giữa tài và mệnh rất là nông nổi, không bộc lộ thực chất bất

công, vô nhân đạo của chế độ xã hội đương thời. Trái lại trong

Truyện Kiều của Nguyễn Du, Kiều là một điển hình lý tưởng, đủ

đức lẫn tài, giữ được phẩm giá cao quý, tinh thần trong sạch

trong những hoàn cảnh hết sức nhục nhã. Đây, mâu thuẫn giữa

lý tưởng và thực tế được diễn tả một cách thấm thía, làm cho

chúng ta cảm thấy những mâu thuẫn thực tại chia xé xã hội

phong kiến suy đồi, những mâu thuẫn ấy không thể nào giải

quyết một cách khác hơn là bằng mộc cuộc khởi nghĩa của nông

dân. Những sự việc nói chung thì đã được kể trong Thanh Tâm

Tài Nhân, nhưng chỉ có trong Nguyễn Du nó mới mang được một

nghĩa sâu sắc. Đó là nội dung chân chính mà Nguyễn Du đã sáng tạo, phản ánh thực tại tiến hoá của xã hội Việt Nam đời Lê mạt – Nguyễn sơ. Cảm hứng chủ đạo của thi sĩ là nhằm nội dung ấy, mà cũng chính do đấy mà đạt được một hình thức văn nghệ

tuyệt diệu. Giá trị chân lý, tính chất và tác dụng chống phong kiến của Truyện Kiều xuất phát từ nội dung cùng với hình thức phản ánh thực chất của xã hội phong kiến trong quá trình đấu tranh và tiến hoá của nó. Vấn đề lập trường và mức độ chống phong kiến là vấn đề lập trường và mức độ phản ánh thực tế khách quan ấy.

I – Tài, Mệnh và Tình

Gia đình viên ngoại họ Vương thuộc về thành phần trung gian trong xã hội phong kiến. Kiều đã được luyện tập trong mọi nghề phong lưu: thi, hoạ, ca, nhạc. Nhưng phương thức sinh hoạt còn giản dị: ngày hội Đạp Thanh, ba chị em “bộ hành chơi xuân”, trong khi bọn giàu có thì “ngựa xe như nước, áo quần như nêm”.

Thậm chí phụ nữ trong nhà còn có phần tham gia lao động, và

hôm bọn sai nha đến cướp phá thì chúng đã làm “Rụng rời khung

cửi, tan tành gói may”. Tuy nhiên, trước ngày sa sút, không ai

trong gia đình phải sản xuất để sinh sống, vậy họ Vương chắc

cũng có ruộng phát canh, nhưng phần này không thể có nhiều, vì

đến lúc có việc lễ quan, thì không thấy đặt vấn đề bán ruộng và

sau đấy cả nhà lại tìm cách sinh nhai trong nghề thủ công: “Thuê

may bán viết, kiếm ăn lần hồi”. Chúng ta có thể nhận định: Kiều

xuất thân ở tầng lớp tiểu phong kiến, có thể là vào hạng dưới.

Đối với những tầng lớp trung gian dưới chế độ phong kiến suy đồi, từ thương nhân, chủ thủ công đến thừa lại, tiểu địa chủ [1], mâu thuẫn giữa tài và mệnh xuất phát từ kinh nghiệm thực tế xã hội. Họ có phương tiện để rèn luyện cá nhân, xây dựng tài năng, nhưng lại không được sử dụng cái tài năng ấy một cách xứng đáng, vì bị bọn quý tộc, quan liêu đàn áp, có khi biến cái tài năng ấy thành một cái tai vạ. Ví dụ như một trong những lý do cản trở sự phát triển của những nghề thủ công, là những chủ thợ giỏi

thường phải giấu nghề và trốn tránh để khỏi bị bắt đi làm cho nhà nước phong kiến với một chế độ bán nô lệ. Tiểu phong kiến thì là một tầng lớp trong giai cấp phong kiến, tức là trong giai cấp thống trị nói chung, nhưng bản thân họ lại không ở cương vị thống trị.

Đứng về mặt ngôi thứ trong toàn bộ xã hội, họ cũng chỉ là một thành phần trung gian. Và họ cũng bị những thành phần thống trị, quý tộc quan liêu, đàn áp: bằng chứng chính là những nhà nho bất mãn với thời thế đã đứng ra lãnh đạo những phong trào nông dân khởi nghĩa (Nguyễn Tuyển, Nguyễn Hữu Cầu, Nguyễn Danh Phương, Nguyễn Nhạc, v.v…). Mâu thuẫn giữa tiểu phong kiến và phong kiến thống trị là mâu thuẫn nội bộ trong giai cấp phong kiến, đồng thời cũng là nơi phản ánh toàn bộ mâu thuẫn của xã hội phong kiến, nơi phân hoá giai cấp phong kiến. Cái bạc mệnh của những phần tử tiểu phong kiến bị đàn áp bắt nguồn từ hoàn cảnh giai cấp. Đối với họ, nó xuất hiện như là một quy luật chung.

Ở những tầng lớp trung đại phong kiến, cũng có những trường hợp thất bại, nhưng thân phận chung thì tất nhiên vẫn là sung

sướng. Ví dụ như nếu Kiều sinh trưởng trong một gia đình phú quý thì cũng có thể là nàng bị mắc nạn, nhưng đó lại chỉ có thể coi là một ngoại lệ, vì đã ở thành phần thống trị thì “lời bạc mệnh” không phải là “lời chung” cho phận hồng nhan. Hoạn thư, con nhà đại phong kiến, đã thấy rõ điểm này:

“Ví chăng có số giàu sang

Giá này dẫu đúc nhà vàng cũng nên”.

Nhưng vì gia tư họ Vương là “thường thường bậc trung”, chỉ một buổi quấy lộn của bọn sai nha là đủ để làm tan nát, tài hoa của Kiều đã có điều kiện để xây dựng, nhưng lại sẽ làm một mồi hấp dẫn cho bọn thống trị dầy vò và biến thành một công cụ hưởng lạc cho chúng. Cái bạc mệnh này không phải là trường hợp cá biệt, mà là điển hình cho cả một số thành phần quan trọng trong xã hội phong kiến: “Làm gương cho khách hồng quân thử soi”. Tư tưởng tài mệnh tương đố phản ánh trong chủ quan cá nhân tình trạng thực tế của những tầng lớp trung gian bị bọn thống trị

đe doạ, đàn áp; người nào có phần đặc sắc thì bị lợi dụng một cách vô nhân đạo:

“Anh hoa phát tiết ra ngoài,

Nghìn thu bạc mệnh, một đời tài hoa”.

Đây còn là phần giới hạn hẹp hòi của mâu thuẫn giữa tài và mệnh. Nhưng đồng thời nó lại có một ý nghĩa rộng rãi hơn. Vì chính cái số phận bội bạc của những thành phần trung gian chỉ là phản ánh trong phạm vi cục bộ mâu thuẫn chung giữa nhân dân, người sáng tạo ra mọi giá trị chân chính trong lịch sử, và giai cấp thống trị kìm hãm và đàn áp công trình sáng tạo ấy. Cuộc đấu tranh giữa nhân dân và giai cấp thống trị có tính cách cụ thể, trực tiếp và quyết liệt, chứ không phải chỉ là mâu thuẫn xa xôi giữa tài và mệnh. Nhưng sở dĩ những phần tử trung gian có năng lực đạt được tài hoa, tài hoa này cũng có giái trị thực sự, đó là vì họ còn gốc rễ trong quần chúng, được ảnh hưởng của quần chúng, mà cũng vì thế mà họ lại vấp phải chế độ áp bức của bọn thống trị.

Vậy tư tưởng tài mệnh tương đố, với giới hạn của nó, cũng có

phần ý nghĩa phổ cập. Trực tiếp thì nó xuất phát từ hoàn cảnh

của những thành phần trung gian, nhưng nó không đóng khung

trong những thành phần ấy, vì đồng thời nó cũng phản ánh gián

tiếp trình trạng chung của nhân dân, vậy phần nào cũng được

quần chúng thông cảm. Tiếng đàn của Kiều gợi sầu, vì nó bộc lộ

tâm trạng của tầng lớp tiểu phong kiến bị đe doạ, nhưng đồng

thời nó cũng nhắc lại những nỗi gian khổ của nhân dân bị áp bức

bóc lột, và nó là một tiếng kêu phản đối, trong một phạm vi nhất

định, chế độ phong kiến thống trị. Phạm vi này mới là phạm vi tài

hoa cá nhân, oán trách bạc mệnh, nhưng vì nội dung mối sầu

cũng còn có ý nghĩa phổ cập, tiếng đàn đã đạt được một giá trị